właśc. Henryk Modest Czyż (ur. 16 czerwca 1923 w Grudziądzu, zm. 16 stycznia 2003 w Warszawie) – polski dyrygent, kompozytor, literat, pedagog.

Późne dzieciństwo i młodość spędził w Wilnie. Uczęszczał tam na pierwsze lekcje muzyki wespół z kolegą, późniejszym skrzypkiem Jarosławem Pacakiem, w domu Emanuela Pacaka, właściciela zakładów muzycznych na wileńskim Zwierzyńcu. W drugiej połowie lat 30. był uczniem wileńskiego Gimnazjum Ojców Jezuitów. Od 1937 roku w szkole tej prowadził zespół muzyczny „Pocket Jazz”, gdzie grał na saksofonie[1]. W początkach okupacji zespół ten występował w znanej wileńskiej restauracji „Biały Strahl” – występowało w nim wielu cenionych później muzyków, m.in. znany z sal koncertowych i audycji TV w PRL pianista-akompaniator Marian Suchocki, dyrektor Filharmonii Wrocławskiej Radomir Reszke czy skrzypek-koncertmistrz Jarosław Pacak.

Żołnierz AK, po udziale w akcji „Burza” (1944) aresztowany i wraz z tysiącami innych wywieziony do obozu sowieckiego w Kałudze[2].

Po wojnie studiował prawo i filozofię na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu (1946-1948), równocześnie współpracując z W. Horzycą w Teatrze Ziemi Pomorskiej, oraz dyrygenturę (w klasie Waleriana Bierdiajewa) i kompozycję (w klasie Tadeusza Szeligowskiego) w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Poznaniu, którą ukończył w 1952 roku. W latach 1952-1953 pracował jako dyrygent w Operze im. Stanisława Moniuszki w Poznaniu, 1953-1957 był drugim dyrygentem Wielkiej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia. W latach 1957-1960 i 1972-1980 kierownik artystyczny i pierwszy dyrygent Filharmonii Łódzkiej, 1961-1962 – dyrygent Opery w Warszawie, 1963-1967 – kierownik artystyczny i pierwszy dyrygent Filharmonii Krakowskiej. Od 1962 do 1966 prowadził klasę dyrygentury w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Krakowie. Do jego uczniów należeli m.in. A. Pałka, Antoni Wit i Jerzy Salwarowski. W latach 1971-1974 pełnił funkcję dyrektora muzycznego (Generalmusikdirektora) w Düsseldorfie. W tym samym okresie był twórcą i prezenterem popularnego programu telewizyjnego Nie taki diabeł straszny, który w TVP 1 popularyzował muzykę poważną w Polsce. W latach 1980-1995 prowadził klasę dyrygentury w Akademii Muzycznej w Warszawie.Do jego uczniów należeli m.in.: Warcisław Kunc, José Maria Florêncio.

Występował w niemal wszystkich krajach europejskich, w Ameryce Południowej i Stanach Zjednoczonych, dyrygował orkiestrami filharmonii leningradzkiej, berlińskiej, sztokholmskiej, madryckiej, orkiestrą BBC, Santa Cecilia i innymi. Nagrał szereg płyt dla firm: Polskie Nagrania, Philips, Harmonia Mundi, Miełodija, Electrola, które zdobyły nagrody międzynarodowe, m.in. Grand Prix du Disque i nagroda Edisona za nagranie Pasji Pendereckiego – Philips 1967, Grand Prix Mondial za kwadrofoniczne nagranie Raj i Peri Schumanna – Electrola 1974. W rozległym repertuarze Czyża dużo miejsca zajmowały formy oratoryjne, muzyka klasyczna i współczesna. Na polskie sceny operowe i estrady koncertowe wprowadził szereg utworów Strawińskiego, Honeggera, Debussy’ego i innych. W latach 1966-1969 blisko współpracował z Krzysztofem Pendereckim, dyrygując prawykonaniami Pasji, Dies irae, Diabłów z Loudun i prezentując jego dzieła w wielu krajach.

Odznaczenia:

• Złoty Krzyż Zasługi (1953)
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1958)
• Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia (1975)
• Nagroda Państwowa I stopnia za całokształt działalności artystycznej (1978)
• Nagroda I stopnia Ministra Obrony Narodowej w dziedzinie muzyki (1988)

Kompozycje:

• Pastereczka na głos wysoki i fortepian (1941)
• Tryptyk na orkiestrę symfoniczną (1948)
• Pożegnania, trzy pieśni na głos niski i fortepian do słów Aleksandra Puszkina (1948)
• Etiuda na orkiestrę symfoniczną (1948-49)
• Wesele, kantata na tenor, chór mieszany i orkiestrę do słów Bruna Jasieńskiego (1949)
• Divertimento B-Dur [wersja I] na orkiestrę kameralną (1949-50)
• Concertino na fortepian i orkiestrę (1949-62)
• Kwartet na flet, obój, klarnet i fagot (1950)
• Wariacje symfoniczne na temat polski na orkiestrę (1950-52)
• Wariacje Fortepianowe (1951) oraz: Rondo na fortepian i małą orkiestrę symfoniczną (1952); Impresje taneczne na małą orkiestrę symfoniczną (1952); Uwertura na orkiestrę symfoniczną (1954)
• Białowłosa, musical (1962) oraz: Dwie arie buffo na głos basowy i fortepian do słów kompozytora (1964-74); Trzy pieśni żartobliwe na głos niski i fortepian (1964); Aria Bałandaszka na głos tenorowy z niedokończonej opery ONI Stanisława Ignacego Witkiewicza (1965)
• Kynolog w rozterce, opera komiczna w 1 akcie (1965) oraz: Sny muzykalne, dwie pieśni na sopran i fortepian (1966); Divertimento B-Dur [wersja II] na orkiestrę kameralną (1977);
• Divertimento per otto (1977)
• Etiuda Kreutzerowska Nr 1 A-Moll na orkiestrę smyczkową (1979) oraz: Etiuda Kreutzerowska Nr 2 C-Dur na orkiestrę symfoniczną (1979); Etiuda Kreutzerowska Nr 8 E-Dur na orkiestrę symfoniczną (1979); Etiuda Jazzowa na kwartet smyczkowy (1982)
• Canzona Di Barocco na orkiestrę smyczkową (1983)
• Rondo na flety i kontrabas (1992)
• Joy Of Swinging Music, suita taneczna na kwartet fletowy i kontrabas (1995)
• Tryptyk na głos i orkiestrę smyczkową (1999)

Aranżacje i opracowania:

• Suita „Wlazł kotek na płotek” na orkiestrę symfoniczną (wariacje symfoniczne)

Wydane książki:

• Ucieczka spod klucza, Warszawa 1973; tłumaczenie na język niemiecki pt. Giocoso ma non troppo, Berlin 1974
• Porcelanowy amorek, Warszawa 1977
• Jak z nut, Warszawa 1978
• Serkal i inne tizery, Łódź 1978
• Nie taki diabeł straszny – gawędy telewizyjne, Łódź 1979
• Tizery, Warszawa 1988
• Scriptease, Warszawa 1988, ISBN 83-211-0995-0
• Pamiętam, jak dziś, Warszawa 1991, ISBN 83-00-03488-9
• Niewczesne żarty, Warszawa 1995